-Хуурамч шатахуун орж ирдэг талаар их ярих боллоо?

-Монгол Улсын тухайд нефтийн бүтээгдэхүүний хомсдолтой, бусад орноос хараат явж ирсэн. Одоо ч гэсэн хараат байдалд байгаа шүү дээ. Тийм учраас төр засгийн зүгээс "22 хоногийн шатахууны нөөцтэй, татаас өгнө” гэж ярьж байснаас чанар стандарт дээр хяналт, анхаарал тавьж ирсэнгүй. Хуурамч шатахуун гэдгийг ойлгомжтой болгох үүднээс жишээ авахад  1990 оны эхээр наймаачид цонх шил угаадаг техникийн спирт оруулж ирэн найруулж биесээ их хордуулсан. Түүнтэй адилхан шатахуунд ордог зарим бүтээгдэхүүн, хольцыг авчирч нэрж, найруулаад байгаа юм. Уул уурхай, Хүнд үйлдвэрийн яамны мэргэжилтнүүд, Мэргэжлийн хяналтын Ерөнхий газрын албан хаагчид хуурамч шатахууны талаар олон жил ярьсан ч үр дүнтэй ажил болсонгүй.

-Хууль хяналтын байгууллагууд яагаад арга хэмжээ авдаггүй юм бол доо?

-Шулуухан хэлэхэд хуурамч шатахуун оруулж ирэхийг татварын бодлогоор дэмждэг нөхдүүд төрийн ордонд сууж байна. Хувь, хувьцаа эзэмшиж байгаа учраас яагаад хориглож чадахгүй шүү дээ.

-Тухайлбал?

-Дэлхийн 36 улс оронд үйл ажиллагаа явуулдаг, Швейцарьт бүртгэлтэй "Трафигура” компани нэг өдөр гэхэд 280 вагон нефтийн нэмэлт бүтээгдэхүүн оруулж ирж байна. Энэ компани Эрдэнэт, Оюу толгой зэрэг томоохон уул уурхай, аж ахуйн нэгжид шатахуун нийлүүлэхээс гадна зэсийн баяжмал авдаг. Монгол Улсын хоёр ч том банкны хувьцаа эзэмшдэг байх жишээтэй. Ийм оффшор компаниудын нефтийн нэмэлт бүтээгдэхүүнийг гаалийн болон онцгой албан татвараас чөлөөлж байгаагаас үзвэл улс төрийн том лобби явдаг болов уу. 

-Нефтийн нэмэлт бүтээгдэхүүн гэж юу бэ?

-Дорнодын Тамсаг, Дорноговийн Зүүнбаян зэрэг газрын тосны орд газраас  нефть  олборлож байгааг та бид мэднэ. Нефтиэс дизелийн түлш, авто бензин үйлдвэрлэхээс гадна онгоцны түлш, мазут, битум, хуванцар гэх мэт химийн маш олон төрлийн бүтээгдэхүүн гаргаж авна.   Нефть химийн аж үйлдвэр хөгжүүлж бололцоотой. Кластерлаж хөгжүүлбэл өгөөжтэй. Полиэтилен, пропиленан, полистирол, бута¬диеновый каучук, поливинилхлорид зэрэг нь дэлхийн зах дээр өндөр эрэлттэй байдаг. Хөгжингүй орнуудад нефть химийн бүтээгдэхүүн хэрэглээний барааны захын 50-60 хувийг эзэлдэг. Монгол улсын хувьд   гадныханд  "сааль сүүгээ” (Нефтиэ) өгөөд Хятадуудаас 22 төрлийн хагас боловсруулсан нэмэлт бүтээгдэхүүн авдаг. Авдаг ч гэж дээ гадны хөрөнгө оруулалт бүхий аж ахуйн нэгжүүд татваргүйгээр оруулж ирэн хооронд нь хольж нэрээд зах зээл дээр заран өндөр ашиг хийдэг. Керосин, нафта гэдэг бодисыг жилдээ 100 мянган тонн оруулж ирсэн гаалийн мэдүүлэг энэ байна. Энэ их шатамхай бодис өнөө цагт хэрэггүй л дээ. "Соц” нийгмийн үед сумын төвийнхөн керосин хэмээх муухай үнэртэй шингэнгээр дэн барьдаг байлаа. Багахангай дүүрэгт баригдсан нефть нэрэх үйлдвэрээс шатахуун авсан жолооч нар муухай үнэртэй, хар утаатайг нь гайхаад байгаа юм. Тэр чинь нэрж найруулж байгаагийн тод жишээ шүү дээ.

-Машинд хэр хохиролтой вэ?

-2015 онд байна уу. "Таван Богд” группын оруулж ирсэн үнэтэй жипнүүдийн бензин носаст асуудал гарсан юм. Үүнээс үзэхэд машины "дотор” эрхтэнг гэмтээдэг нь тодорхой байна. Хуурамч шатахуун өглөө гэж хэл ам хийдэггүй, "ёо” гэдэггүй  Эрдэнэт үйлдвэр, Эрдэнэс-Таван толгойн том машинууд хурдан дуусдгийн учир энэ болов уу.

-Хуурамч түлшийг зогсоох боломж бий юу?

-Маш амархан. Монгол Улсын Сангийн яам төсөв бүрдүүлэх гэж өдөр шөнөгүй үйл тамаа үзэж байгаа гэсэн биз дээ. Тэгэхээр өдөр болгон 200 вагон орж ирж байгаа нефтийн нэмэлт бүтээгдэхүүнээс татвар авах хэрэгтэй. Татвар аваад эхэллээ гэх сургаар нүүдлийн шувууд шиг дэрхийтэл нисээд явчихна.

-Хэдий хэрийн татвар авах ёстой вэ?

-2016-2017 онд гэхэд  гаалийн болон онцгой албан татвараар 60 тэрбум төгрөг авах боломжтой юм билээ. Энэ 60 тэрбум гэсэн тооцоо дандаа муу зүйл дээр гарч ирэх тоо юм. Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар нефтийн нэмэлт бүтээгдэхүүнээс татвар авахгүй байгаа нь хуурамч шатахуун нэрэхийг өөгшүүлээд байгаа гэсэн үг.   

-Нефтийн үйлдвэр барих юу болсон вэ?

-Энэтхэгийн Засгийн газрын тэрбум ам.долларын зээлээр нефть боловсруулах үйлдвэр барих яриа зураг төслийн хэмжээнд яваад байгаа дуулдах юм. Засгийн газар солигдох болгонд ТЭЗҮ боловсруулдаг тогтолцооны гажиг үүсчихлээ. Үнэндээ нефтийн нэмэлт бүтээгдэхүүн татваргүй оруулж ирээд хуурамч шатахуун "нэрээд” байх юм бол нөгөө үнэтэй боловсруулах үйлдвэр чинь тэсэхгүй. Засгийн газар, нефть импортлогч нар боловсруулах үйлдвэр барих сонирхолгүй учраас иймэрхүү зүйл хийгээд байгаа юм болов уу даа.

-Төр засгийн зүгээс татвар авахгүй өөгшүүлээд байгаа юм бол хуурамч шатахуун үйлдвэрлэл зогсохгүй л дээ?

-Монгол Улсын Засгийн газар  хууль дүрмээ сахин татвараа нэмэн хуурамч шатахуун үйлдвэрлэгч гадныхантай тэмцэх цаг болсон болов уу. Цаашдаа хилийн чанадаас оруулж ирж байгаа нефтийн бүтээгдэхүүний химийн хольц, чанарт  хяналт шалгалт хийх цаг болсон. Манай холбооны зүгээс нефтийн бүтээгдэхүүн  оруулж ирдэг компаниудаас дээж авсан. Ямар компанийн оруулж ирэв,  хэр зэргийн чанартай бензин, дизель болон нэмэлт бүтээгдэхүүн зэргийг итгэмжлэгдсэн лаборториудад шифрлэн шалгуулаад, дүрсжүүлээд авчихсан учраас хэрэглэгч нартаа мэдээлэх үүрэг л үлдээд байна.

Б.БУРМАА