-ГАДААД ХАРИЛЦААНЫ ЯАМ ОУВС-ГИЙН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ЭХЛҮҮЛЭХЭД 
ЧУХАЛ ҮҮРЭГ ГҮЙЦЭТГЭСЭН-

-Гэхдээ таны нэгдүгээрт нэрлэсэн эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулахад Гадаад бодлогыг түлхүү ашиглах зорилт нь харьцангуй шинэ нөхцөл байдал, үйл явц байсан уу?

-Олон улсын валютын сантай тохирсон хөтөлбөр Монгол Улсын төсөв, санхүүг тогтворжуулж, өр зээлийн дарамтаас гарахад онцгой үүрэгтэй байсан. Үүний үр шимийг бид өнөөдөр бүгд хүртэж байна. Төсвийн алдагдал хоёрхон жилийн өмнө ДНБ-ий 17 хувьтай тэнцэж байсныг 2019 онд бид 5 хувь дээр барьж тогтоох гэж байна. Энэ бол эдийн засаг яаж эрүүлжиж, ямар их хөрөнгө хэмнэгдэж байгаагийн тод жишээ. Хөтөлбөр тохироход гол үүргийг мэдээж Сангийн яам, Сангийн сайд Б.Чойжилсүрэн гүйцэтгэсэн. Гэхдээ Гадаад харилцааны яам, зарим Элчин сайд нар энэ ажилд маш чухал дэмжлэг туслалцаа үзүүлсэн. Хөтөлбөрийг тохирох нь байтугай ОУВС бидэнтэй хөтөлбөрийн тухай яриа хэлэлцээ хийх эсэх нь ч мэдэгдэхгүй цаг байсан. Монголчууд өмнө нь ОУВС-тай байгуулж байсан хөтөлбөрөө нэгийг нь ч амжилттай дуусгаагүй, ярьж тохирсноо хийдэггүй гэдгийг мэдсээр байж дахин хөтөлбөр байгуулах шаардлагагүй гэж ОУВС, Азийн хөгжлийн банкны нэр нөлөө бүхий эдийн засагчид нэлээд хатуу байр суурьтай байсан шүү. ОУВС-гийн гол түнш болсон АНУ, Япон, БНХАУ-ын Сангийн яамдад ч ийм бодолтой хүмүүс цөөнгүй байсан. Харин бид улс төр, нийгэм эдийн засгийн байдлаа зөв ойлгуулж, хямралаас гарах бодлогоо УИХ-аар батлуулж хэрэгжүүлж эхэлснээр нийт 5.5 их наяд ам.долларын том хөтөлбөр тохирч чадсан. Энэ бол тухайн улсынхаа ДНБ-тэй харьцуулахад ОУВС-гаас байгуулж байсан хамгийн том хөтөлбөрийн нэг. Япон улс гэхэд л өмнө нь түүхэндээ нэг улсад төсвийн алдагдлыг нөхөхөд зориулж бараг 1 их наяд ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл олгож байгаагүй. Тэгэхээр энэ хөтөлбөр бол нэг талаас бидний амжилт, нөгөө талаас том хариуцлага гэдгийг тал талдаа ойлгомоор байгаа юм. Хариуцлага гэдэг нь зөвхөн түншүүдийнхээ өмнө хүлээх биш, дараа дараагийн Засгийн газар, үр хүүхдүүдийнхээ өмнө хүлээх хариуцлага байгаа юм.

-Бусад донор орнууд, олон улсын санхүүгийн байгууллагуудын хандлага тийм ч бас нааштай байгаагүй л юм байна, эхэндээ?

-Монголчуудад 5.5 их наяд ам.доллар жилийн 2-3 хувийн хүүтэй өгье гээд мөнгө бариад гүйгээд байсан хүмүүс байгаагүй, тал талаасаа маш их хүчин чармайлт гаргасан, Гадаад харилцааны яам өөрт ноогдсон ажлаа сайн хийсэн гэдгийг л хэлэх гэсэн юм. Ер нь хөтөлбөр байгуулахад АНУ-ын тухайн үеийн Цагаан ордон, Төрийн департамент, Японы болон БНХАУ-ын Гадаад яамд их туслалцаа үзүүлсэн. Шаардлагатай үед утас цохиж, Сангийн яамдтайгаа ярьж Монголын гадаад, дотоод улс төр, нийгэм эдийн засгийн байдлыг зөв ойлгуулах, учирлахад багагүй үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэ бүх ажлыг хийхэд тухайн үед АНУ-д Элчин сайдаар ажиллаж байсан Б.Алтангэрэл, Японд сууж байсан Элчин сайд С.Хүрэлбаатар, БНСУ-д суугаа Элчин сайд Б.Ганболд, БНХАУ-д ажиллаж байгаа Эчин сайд Д.Ганхуяг нар чухал үүрэгтэй оролцсоныг зориуд тэмдэглэж хэлмээр байна.

"Сайн гадаад бодлого бол дуулиангүй гадаад бодлого" гэсэн үг байдаг. Маш үнэн үг гэж би боддог. Өөрөөр хэлбэл, олсон амжилт, алдсан алдаа, уулзаж ярьсан, тохирсон тохироогүйгээ тэр болгон гадаад, дотоодын олон нийтэд зарлаад, тайлагнаад байж болдоггүй. Яагаад гэвэл энэ бүхэн нэг улсын асуудал биш, нөгөө харилцагч улсын асуудал бас байдаг. Хоёр улс хоорондоо тохирсон зүйлээ бусдад яг ямар үг үсэг, хэллэгтэйгээр танилцуулах вэ гэдгээ ч яс тохирч аваад, тэр хэмжээндээ л ярьдаг. Тийм ч учраас энэ салбарын хүмүүс хийснээ тэр болгон яриад байдаггүй зуршилтай. Олон жилийн дараа л дурсамж хэлбэрээр түүх болж үлддэг. Тийм учраас би өнөөдөр зориуд энэ хэдэн хүний нэрийг онцолж байгаа юм. 

-“Гадаад бодлогыг эдийн засагжуулна” гэж ярьдаг. Энэ нь бодит ажил дээр чухам ямар ойлголт болж, хэрхэн өрнөх ёстой юм бэ?

-Манай орны хувьд гадаад бодлогыг эдийн засагжуулна гэдэг нь эхний ээлжинд гадаад худалдааны хамгийн таатай нөхцлийг бүрдүүлэхэд гадаад харилцааны салбарын хүчин чармайлтыг чиглүүлэх л асуудал гэж би ойлгодог. 2016 онд шинэ Засгийн газар гадаад худалдааны асуудлыг Гадаад харилцааны яаманд  харьяалуулснаар бодлого зохицуулах боломж нэмэгдсэн. Гэхдээ энэ бол олон хүчин зүйлээс шалтгаалсан, олон жилийн хөдөлмөр шаардсан амаргүй ажил. Жишээ нь, манай гадаад худалдаанд саад тотгор болж байгаа томоохон хүчин зүйлүүд гэвэл юуны өмнө дэд бүтцийн, тэр дундаа зам тээврийн хүндрэлтэй байдал. Дараа нь тарифын бус хязгаарлалтууд. Дараа нь тарифын хязгаарлалт. Эцэст нь манай дотоодын үйлдвэрлэгчид өөрийн бүтээгдхүүнээ хаана, ямар замаар гадаадын зах зээл дээр гаргах, ямар шаардлагыг хангах ёстой тухай тун маруухан ойлголттой байдаг нь бас нөлөөлж байна.

-Зам тээврийн хүндрэлийг арилгахад Гадаад харилцааны яам яаж ч оролцож чадахгүй гэсэн үг үү?

-Оролцолгүй яах вэ. Боломжоороо оролцоно. Жишээ нь, хоёр хөрштөйгөө авто тээврийн болон төмөр замын тээврийн ерөнхий хэлэлцээрүүдийг хийлцлээ, гурван улсын авто тээврийн хэлэлцээр байгуулагдлаа, олон улсын агаарын, авто тээврийн сүлжээнд нэгдэх, хоёр талын агаарын тээврийн хэлэлцээр байгуулахад оролцож байна. Гэхдээ огт оролцож чадахгүй асуудал ч байна. Угаасаа өргөн уудам нутагтай, зам тээвэр хөгжөөгүй дээр нь бид өөрсдөө дотооддоо учраа олохгүй байсаар байгаад алтан боломжоо алдаж байна. Манай хамгийн том экспорт бол нүүрс. Гэтэл одоо болтол төмөр замгүй. Энэ хооронд ОХУ нүүрсний экспортоо хэд дахин нэмэгдүүлж, төмөр замаа тавиад хэдэн жилийн дараа БНХАУ-ын зах зээл дээр Австралитай өрсөлдөх  хэмжээнд хүрэх гэж байна. Бас нэгэн чухал хүчин зүйл бол тарифын бус хязгаарлалт – мал эм эмнэлэг, ургамал хорио цээр, эрүүл ахуй, мэргэжлийн хяналт, гааль татварын олон давхар хяналт гээд тарифаасаа илүү хүндрэлтэй асуудал байдаг. Гадаад худалдаа эрхэлдэг хэн бүр үүнийг сайн мэднэ. Зарцуулж байгаа цаг, мөнгөөр нь тооцоод үзвэл энэ тарифын бус хязгаарлалт бараг 70%, тариф нь 30%-ийн хүндрэл үүсгэдэг гэсэн тооцоо ч манай эдийн засагчид хийсэн.

-Өндөр юм...

-Харин тийм. Тийм ч учраас энэ асуудалд онцгой анхаарал хандуулж ажилласан. ОХУ Евроазийн эдийн засгийн холбоонд гишүүнээр элссэнээр бие дааж худалдааны гэрээ хэлэлцээр хийх боломжгүй болсон тул бид хойд хөрштэй худалдаагаа нэмэгдүүлэхийн тулд энэ холбоотой тулж ажиллах хэрэгтэй болсон. Ажиллах хугацаандаа тус холбоотой олон санамж бичиг байгуулж, төлөөлөгчид солилцож, манай лабораториудыг хүлээн зөвшөөрүүлэх, мэргэжлийн хяналтын байгууллагуудын хамтын ажиллагааг эхлүүлэх, харилцан шинжилгээний дүнгээ хүлээн зөвшөөрөх гээд нэлээд ажил хийгдсэн. Энэ бол зөвхөн эхлэл. Бид бараа бүтээгдэхүүнээ борлуулах хичнээн хүсэлтэй байгаад нөгөө худалдан авагч талын ариун цэвэр, мэргэжлийн хяналт, стандарт хэмжил зүй гэх мэт шаардлагыг нь мэддэг, тэгээд тэр шаардлагыг хангасан бараа нийлүүлэхээс нааш гадаад худалдаа дорвитой хөгжихгүй. Хамгийн тод жишээ бол махны экспорт. 

-Бусад орнууд энэ тарифын бус хязгаарлалтын асуудлаа яаж шийддэг юм?

-Импортлогч орны тавьдаг шаардлага, зах зээлийн эрэлт хэрэгцээг үйлдвэрлэгч нарт таниулах, итгэмжлэгдсэн лабориториудыг олон болгох, хяналт шалгалтын үр дүнг харилцан хүлээн зөвшөөрөх, гааль татварын хүнд суртлыг арилгах, төрийн үйлчилгээг цахимжуулах, түүнийгээ харилцан хүлээн зөвшөөрөх гээд олон чиглэлээр ажиллах ёстой юм байна лээ. Бид багагүй ажил эхлүүлсэн, гэхдээ үр дүнг нь үзэх болоогүй л байна. Жишээ нь, манай гааль хоёр хөршийн гаалийн байгууллагатай гэрээ байгуулж, цахим үйлчилгээ нэвтрүүлэх, шалгалтын дүнг харилцан хүлээн зөвшөөрөх чиглэлд ажиллаж байна. Евроазитай олон хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлсэн. Хятадын талтай хамтарсан судалгаа эхлүүлэхээр тохирсон гэх мэт. Энэ ажил маш чимхлүүр, нарийн тохиргоо шаардсан ажил ч гэсэн нэг хийгдсэн байхад худалдаанд ямар бодит үр дүн өгдгийг БНХАУ, Вьетнам улсуудын жишээнээс харж болно. Тэд хоёр улсын гаалийн болон мэргэжлийн хяналтын үзлэгийг хоёр талдаа хүлээн зөвшөөрч, цахимжуулж, төлбөр тооцоог нэг удаа авдаг, хил дээр бараа саатдаггүй болгосон байна. Барааны онцлогоос шалтгаалаад заримыг нь зөвхөн экспортлогч талдаа, заримыг нь зөвхөн импортлогч талдаа гааль, мэргэжлийн хяналт, эрүүл ахуйн гэх мэт шалгалтаар оруулаад нөгөө тал нь хүлээн зөвшөөрч, дахин шалгалт хийхгүй байна. Манай улс дэлхийн 150 улстай худалдаа хийж байгаа ч нийт гадаад худалдааны бараа эргэлтийн 60%, экспортын 80% урд хөрштэй хийгдэж байгаа учраас иймэрхүү худалдаа хөнгөлсөн арга хэмжээ ихээхэн үр дүнтэй болох нь ойлгомжтой байна.

-ЧӨЛӨӨТ ХУДАЛДААНЫ ХЭЛЭЛЦЭЭРИЙГ ХЭД ХЭДЭН ОРОНТОЙ 
ХИЙХ ЭХЛЭЛИЙГ ТАВЬСАН-

-Яг ийм жишгийг нэвтрүүлэх зорилгоор тухайлсан улсуудтай яриа хэлэлцээрийг эхлүүлсэн байдаг уу?

-Евроазийн эдийн засгийн холбоотой эхлүүлсэн ажлыг би дээр товч дурьдсан. Бид тэдэнтэй чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулах хүсэлтээ хүргүүлсэн, судалгаа удахгүй эхлэх болов уу гэж бодож байна. БНХАУ-тай хэд хэдэн томоохон төслийн судалгааны ажил эхлүүлсэн. Европын холбоотой хамтран манай улсын гадаад худалдааны саад тотгорыг арилгахад дэмжлэг үзүүлэх томоохон төслийг эхлүүлсэн. БНСУ-тай чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах урьдчилсан нөхцөл болсон хамтарсан судалгааны ажлыг дуусгасан. Азийн хөгжлийн банкны гишүүн орнууд, дунджаар 11 оронтой Чөлөөт худалдааны гэрээтэй байхад Монгол ганц Японтой л ийм гэрээтэй. Худалдааны гол түншүүд болсон БНХАУ, Евроазийн холбоо, БНСУ зэрэгтэй ийм гэрээ байгуулмаар байна. Гэтэл бидэнд энэ чиглэлээр мэргэшсэн боловсон хүчин үндсэндээ байхгүй, төрийн нэгдсэн бодлого ч байхгүй байна. Японтой байгуулсан ганц гэрээ маань ч гэсэн худалдааг дорвитой нэмэгдүүлж чадахгүй байна. Судлаад үзэхээр манай үйлдвэрлэгчид Японы зах зээл, шаардлага, маркэтингийн онцлог зэргийг мэдэхгүйгээс болоод давуу талаа ашиглаж чадахгүй байна. Тийм учраас эхний ээлжинд хоёр орны худалдааны танхимууд засгийн газруудынхаа дэмжлэгтэйгээр Монголын экспортлогчдод Японы зах зээл, түүний онцлогийг таниулах ажлыг эхлүүлсэн. Их үр дүнтэй ажил болж байна гэж оролцсон хүмүүс нь хэлж байнлээ.

-Ингэж байж гадаад бодлогыг эдийн засагжуулах зорилт биелнэ гэж үү?

-Нэг чухал чиглэл нь л дээ. Мэдээж эхний ээлжинд улс төр, дипломатын чиглэлээр ямар нэгэн үл ойлголцол байж болохгүй. Худалдаа хийх улстайгаа улс төрийн салбарт туйлын нөхөрсөг, харилцан итгэлцсэн харилцаатай байж гэмээнэ сая эдийн засаг, худалдааны асуудал яригдана. Энд жоохон ч гэсэн юм их том хориг садаа болох гээд байдаг. Жишээ нь, биднийг ажил авахад манай улс Япон, Германы хувийн компаниудад бага сага өртэй байсан,  ажил үйлчилгээ хийлгэчихээд төлбөр тооцоог нь хийгээгүй хаячихсан. Энэ хоёр улсын засаг төр асуудалд их эмзэг хандаж, хамтын ажиллагааны том асуудалд мэдрэгдэж байсан. Судлаад үзсэн Монголын Засгийн газар иймэрхүү бага сага хэмжээний зөндөө төлбөр тооцоо хийгээгүй орхигдуулсан байсан. Дотоодын компаниуддаа төлбөрөө хийхгүй “мартдаг” жишгээрээ. Ерөнхий сайд, Сангийн сайдтай ярьж эдгээр асуудлыг шийдэж, нэг ёсны цэвэрлэгээ хийсэн нь итгэлцлийг сэргээх, хамтын ажиллагааг зөв уур амьсгалтай үргэлжлүүлэхэд чухал болсон.

-Дан ганц чөлөөт худалдааны олон хэлэлцээр байгуулснаар гадаад худалдаа илүү хурдацтай хөгжихгүй гэж Та хэлээд байна уу?

-Тийм. Ийм хэлэлцээртэй болох нь чухал, гэхдээ хамгийн гол хүчин зүйл бас биш. Сая Японы жишээн дээр тодорхой ярилаа шүү дээ. Японы зах зээл нээлттэй, татвар тарифын дарамтгүй болчихоод байхад худалдааны эргэлт дорвитой нэмэгдэхгүй байна. Зам тээвэр, хяналт шалгалт, шууд бус татвар хураамж, манай үйлдвэрлэгчдийн Японд зах зээлд нэвтрэх чадвар гээд олон асуудал байна. Тэгээд ч чөлөөт худалдааны хэлэлцээрүүдийг их бодолцож, үр дагаврыг тооцож байгуулахгүй бол бас их аюултай зэвсэг болж биднийг хохироож мэднэ. Манайх шиг жижиг буурай улсын хувьд аль болох олон талт, бүс нутгийн чөлөөт худалдааны хэлэлцээрүүдийн хүрээнд бусад олон жижиг орны хамт эрх ашгаа хамгаалах бодлогыг ч барих нь зөв байж мэднэ. Жишээ нь, БНСУ-тай чөлөөт худалдааны хэлэлцээ хийхэд ширээний нөгөө талд Европын холбоо, АНУ-тай 10-15 жилийн туршид ийм нарийн яриа хэлэлцээ хийсэн, чиглэл чиглэлээрээ дагнасан, 3-4 гадаад хэлтэй хүмүүс сууна. Ганцхан хөдөө аж ахуйн салбар гэхэд л 200 хүнтэй баг байгаа. Бид тэдэнтэй өнөөдөр мэдлэг, туршлага зэрэгцэж яриа хэлэлцээ хийхэд бэлэн биш л байна. БНХАУ-тай бүр ч бэлэн биш байна. Ийм тохиолдолд хүмүүсээ түргэвчлэн бэлтгэхээс гадна эхний яриа хэлэлцээнд гадны экспертүүдийг ч татаж оруулах хэрэгтэй гэж бодогддог. Яагаад гэвэл алдах аюул ихтэй, алдсаны үр дагавар олон мянган хүний аж амьдралд мэдрэгдэхээс гадна улс орны хөгжилд хохиролтой байж мэднэ.

-Дипломат ажилчид гаднаас хөрөнгө оруулалт татах, эдийн засгийг солонгоруулах, гадаад худалдааны бодлогыг хэрэгжүүлэх, төлөөлөх үндсэн үүрэг хүлээж ажилладаг юм уу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Ажил үүргийн хуваарьт нь ч байна, ажлыг нь үнэлэхэд ч чухал үзүүлэлт болно. Худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг татахаас гадна улс эх орноо таниулах, сурталчлах үндсэн үүрэгтэй хүмүүс шүү дээ. Гэхдээ бас онцлогтой. Улс эх орныхоо нийгэм, эдийн засгийн байдал, хөрөнгө оруулалтын нөхцөл зэргийг ерөнхий байдлаар л танилцуулна уу гэхээс биш тодорхой салбар, төсөл ярих тэр болгон боломжгүй. Учир нь, тэр хүн тухайн салбарыг, жишээ нь уул уурхайг, мэдэхгүй. Мэдэхгүй байж мэддэг юм шиг ярих нь бүр хохиролтой. Мэргэжлийн хүний эхний асуултанд л унана, тэгээд аягүй бол тухайн сэдэв, төслөө бүрэн баллаж мэднэ.

ХОЁР: ДИПЛОМАТ ТӨЛӨӨЛӨГЧДИЙН ТУХАЙ

-ДӨРВӨН КОНСУЛЫН ГАЗРЫГ ХААГААД, МОНГОЛЫН ГАДААД БОДЛОГОД СӨРГӨӨР НӨЛӨӨЛСӨН ЗҮЙЛ ГАРААГҮЙ-

-Та сайд байх үедээ дөрвөн консулын газрыг татан буулгаж, хэмнэгдсэн мөнгөөр нь Дипломат албаны тухай хуулинд өөрчлөлт оруулах замаар дипломат ажилчдын хүүхдийн цэцэрлэгийн төлбөрт шингээж байсан. Энэ хэр зөв шийдэл байсан бэ?

-Нэгдүгээрт, хоёр Элчин сайдын яам, хоёр Консулын газрыг хаасан. Хоёрдугаарт, хэмнэгдсэн мөнгө шууд улсын төсөвт хэмнэлт болж орсон. Гуравдугаарт, Дипломат албаны тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, гарцаагүй тохиолдолд бага насны хүүхдийн цэцэрлэгийн зардлыг улсаас төлөх заалт нэмсэн. Аль аль  зөв шийдвэр байсан. Ямар ч Гадаад харилцааны сайд аль болох олон ЭСЯ, Консулын газартай л байх хүсэлтэй байдаг. Гэхдээ “хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийх” гарцаагүй шаардлага байсан, одоо ч байна. 2016 онд УИХ, Засгийн газар, Ерөнхий сайд бүх салбар, чиглэлээр орон тоо, захиргааны хэмнэлт гаргах үүрэг өгсөн. Миний хувьд олон талаас нь бодож, зөвлөлдөж байгаад манайхаас Бразил, Индонезид суугаа ЭСЯ-д, Осака, Манжуур дахь Консулын газруудыг хааж, зардал хэмнэх шийдвэрийн төслийг УИХ-д оруулсан. УИХ саналыг дэмжээд, албан ёсоор хаалгүйгээр нөгөө талдаа манай улсын санхүү, эдийн засгийн байдлыг ойлгуулж, үйл ажиллагааг нь зогсоож зардал хөрөнгө хэмнэх чиглэл өгсөн. Гадаад харилцааны яамнаас өөр ийм бодит хэмнэлт гаргасан байгууллага тухайн үед байгаагүй л юм. Бид аливаа асуудалд прагматик байдлаар, бодит нөхцөл бололцоогоо тооцож хандах хэрэгтэй. Энэ тал дээр бусад улс орнуудаас суралцах юм их байна. Бодоод үз дээ. Монголоос хавьгүй хөрөнгө мөнгөний бололцоотой Сингапур улс манайхаас цөөн тооны ЭСЯ ажиллуулж байна шүү дээ. Хоёр улсын харилцааны түвшин, ажлын ачаалал, иргээдийн тоо, худалдаа бизнесийн хэмжээ зэргийг бүгдийг нь бодолцоод л шийдсэн хэрэг. Энэ дөрвөн дипломат төлөөлөгчийн газар хаагдлаа гээд Монголын гадаад бодлого, нэр хүндэд хохирол учраагүй, худалдаа багасаагүй, иргэд хохироогүй.

-Гэхдээ хэмнэсэн зардлыг дипломат ажилчдын хүүхдийн цэцэрлэгийн төлбөрт нөхөн суутгах тухай тайлбар хуулийн төсөлдөө явж байсан нь анхаарал татдаг юм?

-Хэмнэгдсэн зардал шууд улсын төсөв рүү л орсон. Бид цэцэрлэгийн зардал руу шингээх боломжгүй. Дипломат албаны хуульд нэмэлт оруулж төлбөртэй цэцэрлэгтэй газар зардлыг нь улс хариуцуулахгүй бол болохгүй байсан юм. Нэгдүгээрт, нэг ч гэсэн хүүхэд хохирч болохгүй. Эцэг эх нь дипломат ажлаар төрийн томилолт аваад явахад яагаад тэр гэм зэмгүй хүүхэд цэцэрлэггүй, гэртээ харах хүнтэй, хүнгүй үлдэж хохирох ёстой гэж. Нөгөөтэйгүүр, эцэг эх нь ч гэсэн ажлаа тайван хийх хэрэгтэй л дээ. Ер нь төрийн албанд, тэр дундаа нарийн мэргэшсэн дипломат албанд чадалтай, хэл устай залуусыг татаж оруулах, авч үлдэх улам л амаргүй болоод байна. Хөдөлмөрийн зах зээл дээр бид гадна дотны том аж ахуйн нэгжүүдтэй цөөхөн тооны мэргэжилтнүүдийн төлөө өрсөлдөж байна шүү дээ. Япон, АНУ-д бакалавр, магистр хамгаалсан, 2-3 гадаад хэл эзэмшсэн чадварлаг, ажилтай сонирхолтой боловсон хүчнийг бид дан ганц төрийн албан хаагчийн цалингаар тогтоохгүй ээ. Ажлын тогтвортой байдал, шударга хөдөлмөрлөж танил тохоо таталгүй албан тушаал ахих боломж, ажлын таатай орчин, ойрхон цэцэрлэг гээд олон талаар л нөхцөл бүрдүүлэх гэж оролдсон. Наад зах нь л яам өөрийн цэцэрлэгтэй болоход л 80 гаруй хүүхдийн асуудал шийдэгдэж, тэр хэмжээгээр эцэг эхчүүдийн төрийн албанд тогтвор суурьшилтай ажиллах нөхцөл бүрдэж байх жишээтэй.

-Дипломат албаны тухай хуулинд өөрчлөлт оруулж, дипломат ажилчдын хугацааг дөрвөн жил болгосноор зардал өсөөгүй юу?

-Харин ч эсрэгээрээ, хэмнэгдсэн. Зардал хэмнэхийн тулд бид дөрвөн жил болгосон юм. Дөрвөн жилийн томилолттой байхад нааш цаашаа явах замын зардал хэмнэгдэхээс эхлээд ажилдаа илүү сайн мэргэших гэх мэт олон давуу талтай.

-С.БАЯР, М.ЭНХСАЙХАН НАРЫГ ЭЛЧИНГЭЭР ТОМИЛСОН ЯВДАЛ 
БУРУУ БАЙГААГҮЙ-

-Хүн гэснээс манай Элчин сайдын яамдад баахан дарга нарын эрх хүүхэд очдог. Гурван жил онгоц тосох ажил хийж, гадаадад жаргаж байгаад ирдэг гэх шүүмжлэл явдаг. Ер нь Элчин сайдын яамдад ажиллаж буй хүмүүсийг чадавхижуулах, тэднээс тодорхой хариуцлага нэхдэг байх асуудал дээр таны үед ахиц гарсан уу?

-Наад яриа чинь бүр социализмын үед ч байсан. Яг үнэндээ бол ажил, амьдралыг нь сайн мэдэхгүй хүмүүсийн яриа л гэж би хувьдаа боддог. Гадаад харилцааны салбарт ажиллаж байгаа залуусын намтар түүхийг хөөгөөд үзэх хэрэгтэй. Тэдний хэд нь дарга нарын хүүхэд байна гэдгийг нь тогтоочихоод амархан. Өнөөдөр Гадаад харилцааны яаманд газар хэлтсийн дарга хийж байгаа мэргэжлийн дипломатчууд дунд нэг ч даргын хүүхэд байхгүй л болов уу. Бүгдээрээ л малчин, ажилчин, жирийн сэхээтнүүдийн хүүхдүүд. Мэдээж гадаадад ажиллаж байгаа хүмүүсийг сайн ажиллахыг шахаж шаардах хэрэгтэй, шаардаж ч байгаа байх. Гэхдээ онгоцноос хүн тосохоос өөр ажил хийдэггүй, дарга нарын хүүхэд байдаг гэвэл үгүй юм. Бор зүрхээрээ явж, эрдэм мэдлэг эзэмшсэн ардын хүүхдүүд тэнд илүүтэй ажилладаг юм шүү.

-Та хувь хүнийхээ зүгээс сайдаар ажиллаж байх үед тань хийгдсэн Элчин сайдуудын томилгоонд хэр сэтгэл хангалуун байдаг вэ? Элчин сайд С.Баяр, М.Энхсайхан нарыг эгүүлэн татлаа шүү дээ?

-Сэтгэл хангалуун байдаг. Ганц Элчин сайдын томилгоо ч биш. Бүх түвшинд би мэргэжлийн томилгоо хийхэд анхаарсан. Намайг анх 1988 онд энэ яаманд ажилд ороход ямар зарчим, шаардлага үйлчилж байсан, тэр зарчмыг баримталж, шаардлага тавьж ажилласан. Элчин сайд нарын хувьд мэргэжлийн ба улс төрийн хүрээнээс томилгоо явагдсан. Эдгээрийг хослуулах ёстой юм билээ. Элчин сайд гэхээрээ л заавал мэргэжлийн дипломат байх албагүй. Зөвхөн манайх гэлтгүй бүх оронд хослуулдаг жишигтэй. Яагаад гэхээр, гадаад харилцааны салбар дотроо л бужигнаж өссөн хүмүүс мэргэжил талаасаа давуу талтай ч, улс орны хэмжээний томоохон асуудлуудаар мэдлэг, мэдээлэл байхгүй. Улс төрчид сайн муу хэлүүлж байгаа ч гэсэн улс орны өмнө тулгамдаж байгаа асуудлуудыг томоор нь харж, харьцуулж чаддаг онцлогтой. Тиймээс том орнуудад сууж байгаа Элчин сайд нарыг улс төртэй нь хослуулж байх хэрэгтэй санагддаг. ОХУ, АНУ, Япон, БНХАУ зэрэг том гүрнүүдэд бид нэг удаа мэргэжлийн дипломатч явууллаа гэхэд дараа нь туршлагатай, хэл устай улс төрчид явуулах хэрэгтэй. Тиймээс би Элчин  сайдуудыг сайн хослуулсан гэж бодож байгаа.

-С.Баяр, М.Энхсайхан нарыг Элчин сайдаар томилох асуудлыг танай яам анх санал болгосон уу?

-Тухайн үед би Ерөнхий сайд надтай зөвлөлдөж, С.Баяр, М.Энхсайхан нарын нэрийг Засгийн газар Ерөнхийлөгчид танилцуулсан. Ерөнхийлөгч зөвшөөрч, УИХ-д танилцуулж зөвшилцсөний үндсэн дээр элчингээр томилсон. Тэрнээс биш нэг хүн, нэг яам шийдсэн зүйл байхгүй. Ямар ч тохиолдолд С.Баяр, М.Энхсайхан нарын хэмжээний хүмүүсийг элчингээр томилоход буруу зүйл байхгүй. Монголчууд бид чинь цөөхүүлээ, сайн боловсон хүчин бүр цөөхөн. Нам, фракц, нутаг ус гэлгүйгээр ядаж гадаад харилцандаа цөөхөн хэдэн хүнээ бүрэн дүүрэн ашигламаар л байгаа юм даа. Тэгээд ч улс төрийн хүрээнд өндөр албан тушаалтай хүн элчин сайдаар очиход хүлээн авагч орон ч гэсэн таатай хүлээж авах тал бий. Гэхдээ орон тоо цөөтэй ЭСЯ-д, тэр тусмаа Англи, Франц гэсэн түгээмэл хэлээр ярьдаггүй газар суугаа орны хэлтэй  мэргэжлийн дипломатч томилохоос өөр арга байдаггүй. Жишээ нь, Вьетнамд суугаа манай ЭСЯ элчин сайдаа оруулаад гурван дипломат ажилтантай, төрийн алба болон иргэд нь англи, францаар төдийлөн ярьдаггүй учраас Вьетнам хэлтэй дипломат томилох жишээтэй.

ГУРАВ: ДАВХАР ИРГЭНШИЛ

-ДАВХАР ИРГЭНШЛИЙН АСУУДААР ХУУЛИЙН ТӨСӨЛ ӨРГӨН БАРИНА-

-Та сайдаар ажиллаж байхдаа давхар иргэншлийн асуудлаар хуулийн төсөл өргөн барина гэж мэдэгдээд, зогссон. Энэ яг юу болсон юм бэ?

-Зогсоогүй. Бид давхар иргэншлийн асуудал дээр судалгаагаа үргэлжлүүлж байгаа. Би хэдий сайдын албан ажлаа хүлээлгэн өгсөн ч гадаадад амьдарч буй монголчуудын холбоодтой байнгын харилцаатай байгаа. Судалгаа цуглараад бэлэн болонгуут, би хууль тогтоомжийн тухай хуулийн дагуу давхар иргэншилтэй холбогдох хуулийн төслийг өргөн барина.

-Өргөн барих хугацааг нь та хэрхэн тооцоолж байгаа вэ?

-Энэ удаагийн намрын чуулганы төгсгөлөөр өргөн барина гэж бодож байгаа.

-Хуулийн төслийн гол санаа нь ямар байх вэ?

-Гол агуулга нь, Монгол Улсын иргэн эцэг, эхээс гадаадад төрсөн хүүхдүүдэд Монгол улс давхар иргэншил олгох явдал. Түүнээс биш хаа хамаагүй гадны хүнд давхар иргэншил өгөх асуудлыг би яриагүй. Та бодоод үз дээ. Монгол эцэг, эхээс  АНУ-д монгол хүүхэд төрлөө. АНУ “хөрсний” зарчимтай учраас өөрийн нутаг дээр төрсөн хүн бүрт иргэншил олгоно, тэр хүүхэд АНУ-ын иргэн автоматаар болно. Нөгөө талаас, монгол эцэг эхээс төрсөн учраас Монгол Улсын иргэн байх учиртай. Эцэг эх нь хүүхдээ Монголын иргэн давхар болгох гээд Монголын төр улсдаа хандахаар “Болно, гэхдээ эхлээд АНУ-ын иргэншлээсээ татгалз” гэж шаарддаг. Угаасаа хууль нь тийм. Ингээд иргэд наашаа ч үгүй, цаашаа ч үгүй гацдаг. Ийм жишээ маш олон, зөвхөн АНУ-д ч биш. Хуулийн төслийг ийм л агуулгаар өргөн барина гэж бодож байна. Үндсэн хуульд өөрчлөлт орвол энэ тухай нэг өгүүлбэр нэмж тодотговол бүр хэрэгтэй болов уу.

-Монгол Улс давхар иргэншлээ даахгүй. Томчуудын хүүхэд орон орон сэлгэх байдлаар тодорхой хэргүүдээс мултрах гээд байна гэсэн шүүмжлэл явсан. Таныхаар энэ тархи угаалт уу?

-Энэ бол асуудлаа ойлгоогүй, эсвэл санаатайгаар үймүүлж улс төр хийж байгаагийн л нэг жишээ. Ийм эрсдэл үүсэхгүй. Энэ чинь бүгд хууль номтой, журамтай. Эцсийн дүндээ яагаад Монгол Улсын иргэн эцэг, эхээс төрсөн хүүхэд Монгол Улсын иргэн болж болдоггүй юм бэ. Өөрсдөө хүсээд байхад бид хэдий болтол чагт тавих юм бэ. Хуулиар тодорхой заагаад өгсөн тохиолдолд, тухайлбал аав, ээж хоёр нь хоёулаа Монгол Улсын иргэд байгаад, өөрсдөө хүсэлт гаргасан тохиолдолд давхар харъяаллыг хүлээн зөвшөөрөхөд Монгол Улс хожино, гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа 150 гаруй мянган монгол иргэний нэлээд хэсгийнх нь хүлээлт биелнэ.

-Хүлээлт маш өндөр байгаа гэж та хэлэх гээд байна уу?

-Хүсэн хүлээж байгаа маш олон айл өрх бий. Надад олон захиа, мессэж ирж байсан, одоо ч гэсэн ирж л байна. Монгол эцэг эх монгол хүүхэддээ Монгол явах виз авах гээд гадныхантай оочерлоод, визний хураамж төлөөд л байж байна. Ямар ч улс орон иргэдээ татах гэж явдаг байхад бид өөрсдийнхөө үр сад, элэг зүрхнийхээ тасархайг ингэж болохгүй.

ДӨРӨВ: ДАЛАЙ ЛАМЫН АЙЛЧЛАЛ

-МОНГОЛ УЛС БУУЛТ ХИЙСЭН ЮМ БАЙХГҮЙ-

-Далай ламыг Монголд айлчлах үеэр та Гадаад харилцааны сайдаар ажиллаж байсан учир олон олон шүүмжлэлд өртөхөд хүрсэн. Хувь хүний тань хувьд энэ нь танд төвөгтэй байсан уу?

-Төрийн ямар ч ажил, тэр тусмаа өндөр алба хашихад магтуулах нь цөөн, шүүмжлэлд өртөх нь их шүү дээ. Түүнийгээ ч бид мэдэж л энэ ажлыг хийцгээдэг. Төрд ажиллаж байгаагийн хувьд хийж буй ажлаа ярьж тайлбарлах, тайлагнах ёстой. Гэхдээ заримдаа салбарын онцлог, асуудлыг шинж чанараас шалтгаалаад тайлбарлах, тайлагнах бололцоо бага байдаг. Нэг тод жишээ нь энэ асуудал. Далай ламын айлчлалын тухайд дэлгэрэнгүй яримааргүй байна. Хамгийн гол нь, Далай лам Монголд ирсэн үү, ирсэн. Номоо айлдсан уу, айлдсан. Хоёр орны харилцаанд сэв суусан уу, суусан. Сэвийг  арилгаж, харилцааг богино хугацаанд хэвийн болгож чадсан уу, чадсан. Энэ л эцсийн дүндээ чухал юм. Далай ламын айлчлалаас болж Их Британи, Норвеги зэрэг улс олон жилийн туршид БНХАУ-тай худалдаа, эдийн засгийн хэвийн харилцаагаа сэргээж чадаагүй. Бид харин ч богино хугацаанд харилцаагаа хэвийн түвшинд хүргэсэн шүү.

-Тухайн үед Таныг Хятадын талаас уучлал гуйсан гэж их дайрсан?

-Бидний хэн нь ч уучлал гуйгаагүй. Болсон үйл явдлыг Хятадын талд ойлгуулах л арга хэмжээ авсан. Төр засгийн шугамаар хийсэн айлчлал биш, шашны байгууллагын шугамаар Монголд ирж, сүсэгтэн олонд ном айлдсан. Гэсэн хэдий ч энэ айлчлал нь хоёр орны харилцаанд сэв суулгасанд манай Засгийн газар харамсал илэрхийлээд,  “Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрын үед Далай лам Монголд ирэхгүй” гэж хэлсэн. Энэ бол Монгол Улсын Засгийн газрын байр суурь байсан.

-Энэ нь шахалт байсан уу?

-Үгүй ээ. Далай ламын айлчлалаас болж манайхаас хавьгүй том орнууд БНХАУ-тай худалдаа, эдийн засгийн харилцаагаа хэвийн болгож чадахгүй олон жил болсныг бид мэдэж байсан учраас харилцаанд суусан сэвийг арилгах, байдлыг зөвөөр тайлбарлаж ойлгуулах шаардлага үүссэн. Худалдааныхаа гол түнш улстай ямар ч тохиолдолд ойлголцож явах хэрэгтэй, тэр тусмаа төсөв санхүү, өр зээлийн хүнд байдалд орсон Монгол орны хувьд энэ чухал асуудал байсан. Нөгөө талаас, Далай лам нэгэнт Монголд ирээд явчихсан байсан. Нөхцөл байдал ийм байхад бид авах ёстой арга хэмжээгээ л авсан.

-Тусгаар улсын хувьд шууд байдлаар урд хөршид буулт хийсэн байдлаар мэдэгдэл хийсэн нь хэр зохистой үйлдэл байсан бэ?

-Төр засгийн урилгаар ирээгүй, улс төрийн чанартай үйл ажиллагаа явуулаагүй, шашны байгууллагын шугамаар ирсэн, харилцаанд сэв суусанд харамсаж байна гэсэн мэдэгдэлд тусгаар Монгол улс буулт хийсэн юм байхгүй. Үнэн байдлыг л хэлсэн байгаа биз дээ.

ТАВ: БУСАД АСУУДЛААР

-НИЙ НУУГҮЙ ХЭЛЭХЭД, УИХ-ЫН ГИШҮҮНИЙ АЖЛААСАА ИЛҮҮ “КАЙФ” АВДАГ-

-Эргээд бодоход Гадаад харилцааны салбарыг удирдаж байхдаа энэ ажлыг л амжуулчихдаг байж гэсэн зүйл танд байдаг уу?

-Дөнгөж эхлүүлээд явж байсан, үр дүнг нь үзэж чадаагүй олон ажил байсан нь үнэн. Гэхдээ Д.Цогтбаатар сайд болон яамны хамт олон энэ бүгдийг ажил болгоно, улам ч их юм хийнэ гэдэгт итгэж байна. Хэдхэн хоногийн өмнө гэхэд л миний сайдаар ажиллаж байхдаа ихээхэн цаг, хүчээ зарцуулсан Мянганы сорилтын сангийн хэлэлцээрт гарын үсэг зурагдлаа.

-Намдаа нэг фракцид хамаардаг, найз нөхөд гэгддэг Д.Цогтбаатарт ажлаа хүлээлгэж өгсөн нь танд ямар сэтгэгдэл төрүүлсэн бэ?

-Ямар ч байсан туршлагатай, мэргэжлийн хүнд ажлаа өгч байгаа учраас яам, салбарын ажил хэвийн явагдана, утга учиргүй халаа сэлгээ хийгдэхгүй, бодлогын залгамж чанарыг хадгалаад явна гэдгийг мэдэж байсан учраас тайван байсан. Д.Цогтбаатар сайд Ерөнхийлөгчийн гадаад бодлогын зөвлөх, яамны ТНБД-аар ажилласан туршлагатай хүн. Тэгээд ч нэг сургуулийн нөхөд. Одоо ажил нь урагштай яваад баярладаг, сайн ч ажиллаж байна гэж харж байгаа.

-Сайдаар ажиллах нь хувь хүний хувьд танд хэр кайфтай байсан бэ?

-Нэг их “кайф”-саад байх юу байх вэ. Сайдын алба бол ажил хийх л бололцоо юм. Өөрийнхөө мэргэжлийн салбарт бодож санасан зүйлээ хийх, бүтээх бололцоо. Гэхдээ УИХ-ын гишүүний ажил ч гэсэн маш сохирхолтой, ачаалалтай ажил. УИХ-ын гишүүний ажлаасаа би дутуугүй “кайф” авдаг. Өөрөө хуульч хүн учир хуулийн төсөл дээр ажиллахад сонин байдаг юм. Өнгөрсөн намрын чуулганаар Стандартын тухай хуулийн төслийг олон улсын жишигт нийцүүлэн батлууллаа. Өнгөрсөн хаврын чуулганаар Бүртгэлийн тухай багц хууль дээр сууж, санаа бодлоо тусгаж батлууллаа. Энэ бүхэн чинь ямар ч сайдын ажлаас дутуугүй нийгэмд хүртээмжтэй, хүмүүсийн амьдралд тус дэм болсон ажил юм.

-Одоо ямар хуулийн төсөл дээр ажиллаж байна вэ?

-Сүүлийн саруудад сургуулийн хүүхдүүдийн “Өдрийн цай” хөтөлбөрийг “Өдрийн хоол” хөтөлбөр болгох хуулийн төсөл дээр УИХ-ын 10 гишүүнтэй хамтран ажиллаж, өргөн мэдүүллээ. 1-5 дугаар ангийн сурагчдад өдрийн цай өгч байгааг бид 1-12 дугаар ангийн бүх хүүхдийг хамруулсан үдийн хоол өгдөг болгохоор тооцож, хуулийн төсөл санаачилсан. Үдийн цай хөтөлбөрт хүүхдэд төр өдөрт 600 төгрөг өгөхөөр тооцож төсөвлөдөг. Энэ төсвийг багахан нэмэгдүүлэх замаар сургууль бүр өөрсдийн гал тогоо, тогооч, хоол зүйчтэй болж, хүүхдээ халуун хоолоор хооллоод зогсохгүй зөв хооллох мэдлэг, дадлыг хүүхэд, эцэг эхчүүдэд суулгах ёстой юм. Энэ бол зүгээр нэг хоолны асуудал гэж би бодохгүй байгаа юм. Өлөн гэдсэн дээр хүүхэд ном сурахгүй, бие бялдрын болон оюуны хөгжил хоцрогдоно. Маргаашийн аав, ээж болох өнөөдрийн хүүхдүүд эрүүл саруул, бие бялдрын хөгжил сайтай, эрүүл амьдралын хэв маягтай, зөв хооллох мэдлэгтэй болж чадвал Монголд их юм эерэгээр өөрчлөгдөнө дөө. Хувь хүнд үзүүлэх сайн нөлөөнөөс гадна энэ нь нийгмийн хамгааллын хүчтэй бөгөөд хүндээ хүрсэн арга хэмжээ болно. Түүнээс гадна бусад улс орнуудад хүүхдийн сургуулийн хоолны хөтөлбөрийг орон нутаг, дотоодын хүнс үйлдвэрлэгч нартай нягт холбож өгснөөр ажлын байр, эдийн засгийн өсөлтөд ч нааштай үр дүнд хүрсэн байна. Бид ч гэсэн хуулийн төслөөрөө хүүхдийн үдийн цайны хүнсийг зөвхөн орон нутгаас, дотоодын үйлдвэрлэгчдээс худалдан авах заалт оруулж байгнаа.

-Төсөвт хэр их хүндрэл учруулах вэ?

-Нэмэлт зардал гарна, гэхдээ жил жилийн төсөвт суулгаад шат дараалалтай хамрах хүрээгээ тэлээд явахад 2022 он гэхэд бид сургуулийн насны бүх хүүхдээ үнэ төлбөргүй, эрүүл, шим тэжээлтэй хоолоор хооллох бололцоо бүрдэнэ. Бидэнд өөр сонголт байхгүй. 

Ж.МЯДАГБАДАМ

ГЭРЭЛ ЗУРГИЙГ Ц.ЭНХТАЙВАН

24news.mn