Монгол Улсын Ерөнхий аудитор Д.Хүрэлбаатартай ярилцлаа.

–Ойрын өдрүүдэд Үндэсний аудитын газраас төсвийн ерөнхийлөн захирагч нартай уулзаж, зөвлөмж өгч байна. Ерөнхий аудитор биечлэн уулзаж, зөвлөж байгаа нь анхны тохиолдол байх. Энэ ажлын үр дүн, ач холбогдлыг та хэрхэн харж байна вэ?

-Төсвийн тухай хууль, Төрийн аудитын тухай хуулийн дагуу жил бүр улсын хэмжээнд 6700 гаруй төсөв захирагчийн санхүүгийн тайланд аудит хийн, дүгнэлтийг нэгтгэн баталгаажуулж УИХ-д танилцуулдаг. Үүний дагуу 2016 оны санхүүгийн тайланд аудит хийхэд 31 төсвийн ерөнхийлөн захирагчаас 11 нь хязгаарлалттай дүгнэлт авсан. Монгол Улсын түүхэнд ийм тохиолдол байгаагүй.

Энэ бол манай улсад төсвийн сахилга бат ямар хэмжээнд байгааг харуулж байна. Тиймээс Ерөнхий аудиторын хувьд аудитын тайлангаар өгсөн зөвлөмж, акт, албан шаардлагын биелэлтийг шалгах аян зохион байгууллаа. 13 төсвийн ерөнхийлөн захирагч буюу яамдад өгсөн зөвлөмж, акт, албан шаардлагын биелэлт 2017 оны есдүгээр сарын байдлаар 44-95 хувийн биелэлттэй байна.

Улс орны эдийн засаг, улс төрийн хямрал эцсийн дүнд сахилга хариуцлагатай холбоотой. Миний хувьд ажлаа аваад удирдах ажилтны зөвлөгөөн хийж хоёр том зорилт тавьсан. Төрийн аудитын байгууллагын хувьд 2017 оныг сахилга хариуцлага, эрхзүйн шинэтгэлийн жил болгосон. Энэ хүрээнд тодорхой ажлуудыг зохион байгуулж байгаа нь энэ. Монгол Улсын төсвийн ерөнхийлөн захирагч нарт өгсөн үүрэг даалгавраа шалгах ёстой. Тэд биелүүлэх ёстой. Тэгж байж сахилга хариуцлага ярихгүй бол хэчнээн шалгалт хийж, дүгнэлт өгөөд биелэхгүй бол үр дүн, өгөөж гарахгүй.

–Шинэ сайд нар ажлаа авахтай зэрэгцээд цаг үе нь таарлаа. Салбарынхаа байдал ямар байгааг та бүхний дүгнэлтээс бас ойлгож авсан байх?

-Шинээр байгуулагдсан Засгийн газарт танай салбарт ямар зөрчил дутагдал байв, ойрын хугацаанд юун дээр анхаарах ёстойг хэлж өглөө. Төсвийн ерөнхийлөн захирагч нар салбартаа ямар зөрчил дутагдал байгааг мэдэж авлаа. Бид төсвийн ерөнхийлөн захирагч нартай уулзахдаа харьяанд байгаа бүх байгууллагын удирдлагыг байлцуулсан. Өөрөөр хэлбэл, нүүр нүүрээ харж байгаад ярилцсан нь үр дүнтэй боллоо. 13 төсвийн ерөнхийлөн захирагчаас 10-тай нь уулзсан. Энэ долоо хоногт Сангийн яам, Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яам, Эрчим хүчний яаманд ажиллана.

–Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан, Монголын төмөр зам гэх мэт чихнээс хонх уясан байгууллагууд байсаар байна.  Аудитын байгууллагаас өгсөн зөвлөмжийг биелүүлдэггүй, тоодоггүй, жил бүр яригддаг иймэрхүү байгууллагуудад ямар арга хэмжээ авах ёстой юм бэ. Эдгээр байгууллагад ямар зөрчил голчлон илрээд байна вэ?

-Өнгөрсөн оны санхүүгийн тайланд аудит хийхэд хэд хэдэн байгууллагадтомоохон зөрчил гарсан. Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан, Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сан, Олон улсын хүүхдийн Найрамдал цогцолбор зэрэг газруудад ихээхэн хэмжээний зөрчил илэрч хязгаарлалттай дүгнэлт авсан. “Монголын төмөр зам” болон “Мон-Атом” компанид “Санал дүгнэлт өгөхөөс татгалзсан” дүгнэлт өгсөн. Яагаад татгалзаж байна гэхээр тэнд санхүүгийн баримт бичгүүд хуулийн дагуу бүрдээгүй томоохон зөрчил дутагдал байгаа учраас аудит хийхээс татгалзаж хууль хяналтын байгууллагад шилжүүлсэн.

“Монголын төмөр зам”, “Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан”бол олон жилийн өр авлагатай байгууллагууд. “Монголын  төмөр зам” компани гэхэд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт ордог ч үр өгөөж багатай. Эрүүгийн гэмт хэргийн шинжтэй үйлдлүүд гарсан учраас хуулийн байгууллагаас шалгалт хийж байна.

Гэмт хэргийн шинжтэй зүйлүүдэд эрүүгийн хариуцлага тооцоход нотлох баримт хэрэгтэй. Үүнтэй холбогдуулан аудитын байгууллагаас санхүүгийн зөрчил гаргасан байгууллагуудад гүнзгийрүүлэн эрсдлийн аудит хийж байна. Тухайлбал, Олон улсын Найрамдал цогцолбор, “Мон-Атом” компани зэрэг байгууллагад дахин эрсдлийн аудит хийсэн.

Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан Атрын III аяны хүрээнд 2008 онд Монгол улсыг хөгжүүлэх сангаас авсан 80.9 мянган тонн улаанбуудайн үлдэгдэл төлбөр 24 тэрбум төгрөгийг Сангийн яамтай тооцоо нийлээгүй, улсын төсөвт төвлөрүүлээгүй,  241.3 сая төгрөгийн үнэ бүхий таван га-гийн усалгааны системийг санхүүгийн тайланд тусгаагүй. 2016 оны үлдэгдэл 53.2 тэрбум төгрөгийн авлага, 31.8 тэрбум төгрөгийн өглөгийгтооцоо нийлж баталгаажуулаагүй, нээлттэй тендер зарлаж шалгаруулаагүй гэх мэт зөрчлүүд байна. “Монголын  төмөр зам” компани Самсунг Си энд Ти корпораци, Эс Си Ти И Си Эм компанид төлсөн 39.2 сая ам.долларын зарцуулсан гүйцэтгэл тодорхойгүй, аудит хийгдээгүй. Хандгайт Төмөртэйн чиглэлийн төмөр замыг биетээр хүлээн авсан боловч бүртгэл өртөг тодорхойгүй, данс бүртгэлд тусгаагүй. Хөгжлийн банкны 15.1 тэрбум төгрөгийн зээл хаагдсан ч хэрхэн бүртгэх нь тодорхойгүй. “Ухаахудаг, Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын суурь бүтэц барих, ашиглах, шилжүүлэх концесс”-ын гэрээний төлбөр 83.7 тэрбум төгрөгөөс 45.6 тэрбум төгрөгийн хөрөнгийг бүртгээгүй. Тиймээс дүгнэлт өгөхөөс татгалзсан зэрэг байгаа юм.

–АСЕМ тухайн үедээ нэлээд үр ашигтай арга хэмжээ боллоо гээд магтаж байсан. Гэтэл аудит хийхээр боллоо гэнэ. Үнэхээр асуудал их байна уу. Шалгалт хэр удаан үргэлжлэх вэ? 

-АСЕМ-ын хамрах хүрээ том учраас богино хугацаанд хийх хэцүү. Улсын төсөв, бондоос гарсан мөнгө шүү дээ. Гаалийн хөнгөлөлт, чөлөөлөлт гээд олон зүйлийг шалгахад хугацаа хэрэгтэй. Ирэх жилийн гуравдугаар сар хүртэл хийх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. АСЕМ Монгол Улсын нэр хүндийг дэлхийд таниулж үр дүнтэй болсон байж болох ч аливаа зүйл хуулийн хүрээнд байх ёстой. Өнгөрсөн оны санхүүгийн тайлангийн аудитаар АСЕМ-тай холбоотой нэлээд зөрчил илэрсэн учраас эрсдлийн аудит оруулсан. Зээл  тусламжаар орж ирсэн мөнгө, эд зүйлсийг хууль бусаар худалдан борлуулсан, шилжүүлсэн, бүртгэлд тусгаагүй, хэт доогуур үнээр худалдсан, хөнгөлөлт чөлөөлөлтийг хууль зөрчиж олгосон, зарим бүтээн байгуулалтыг дуусгахгүйгээр орхиж, улсын төсвийн мөнгийг үр ашиггүйгээр зарцуулсан зэрэг зөрчлүүд байгаа.

–Мөн Нийгмийн даатгалын сан, Хүүхдийн “Найрамдал” зуслангийн шалгалтын талаар асуумаар байна. Зөрчилтэй байгаа гэсэн?

-Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг хуурамч бичиг баримт бүрдүүлж өөр хүний нэр дээр ашигладаг, өгдөг зөрчил илэрсэн. Сангийн үлдэгдэл мөнгийг арилжааны компаниудад  бага хүүтэйгээр байршуулдаг зөрчлүүд гарч байна. Нийгмийн даатгалын сангаас үр дүнгүй хөрөнгө оруулалтууд хийгдсэн, зарим сумдад 2-3 ажилтантай мөртлөө олон давхар барилга барьснаас ашиглалтын зардал их гарч байгаа зэргээр төсвийн хөрөнгө оруулалт үр ашиггүй, улсын төсөвт дарамт болж байна. Олон улсын хүүхдийн “Найрамдал” цогцолборын хувьд санхүү, аж ахуйн үйл ажиллагаанд нягтлан бодох бүртгэлээр болон дотоод хяналтын орчин бүрдээгүй, бүртгэлд 147.8 сая төгрөгийн авлагыг тусгаагүй, байгууллагын эзэмшил газрын ашиглалт хууль тогтоомжийн заалттай нийцэхгүй, төрийн өмчийг үр нөлөөтэй ашиглаж удирдах явдал хангалтгүй, аудитаар илэрсэн нүүрсний худалдан авалт, орон сууцны барилга барих гэрээ, дулааны төлбөр тооцоотой холбоотой зөрчил гарсан тул хуулийн байгууллагад шалгуулахаар шилжүүл­сэн байгаа.

–Эдгээр зөрчлийг дараа нь залруулах нь хэр үр дүнтэй вэ. Нэгэнт буруу зарцуулсан мөнгөний учрыг дараагийн сайд олох уу?

-Манай улсад сахилга, хариуцлагын тогтолцоо сул байгаагаас эдийн засаг хямарч байна. Улсын төсвийн хөрөнгө зөв зарцуулагдахгүйгээс ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалт үр дүнгүй болж байна. Мөн тооцоо судалгаагүйгээс эргээд төсөвт хүндрэл учруулж байна. Ажлаа хийж байгаад зөрчил дутагдал гаргачихаад явчихсан хүмүүстэй хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Үүнтэй холбогдуулаад аудитын шалгалтаар илэрсэн зөрчил дутагдалтай холбоотой бүх албан тушаалтан ажилтнуудын жагсаалтыг гаргаж байна. Хариуцлагыг  хэн хүлээв, хэн мултрав гэдгийг бүртгэж байна. Үүнийг холбогдох байгууллагуудад хүргүүлж хяналт тавьж ажиллана. Эргээд төрийн албанд ороход зохих ёсоор хэлэлцэж байх шаардлага тавьж эхэлж байна. Үүний тулд Төрийн албаны зөвлөл, АТГ, ЗГХЭГ-т жагсаалтыг хүргүүлнэ. Мөн зөрчил гаргасан албан тушаалтнуудад хяналт тавих чиг үүрэгтэй хүмүүст хариуцлага тооцох ёстой гэсэн асуудлыг ярина. Тэрч байтугай хараат бус аудитын байгууллага, аудиторуудтай хариуцлага ярьж эхэлж байна. Улсын төсвийн хөрөнгийг шамшигдуулж байхад аудитын байгууллага яагаад илрүүлж, таслан зогсоож чадаагүй юм. Төрийн аудитын байгууллага ажилтнууддаа хариуцлага тооцож, сахилгын арга хэмжээ авахаас эхлээд багагүй ажил хийж байна.

–Өмнө нь төрийн аудитын байгууллага ийм нээлттэй байсангүй. Зөрчил, дутагдлыг нээлттэйгээр ил ярьснаар магадгүй та бүхэнд эргээд дарамт ирэхгүй юу?

-Эрсдэл гарах нөхцөл бий. Гэхдээ тодорхой хэмжээнд төрийн аудитын байгууллага хуулиар хамгаалагдсан. Монгол Улсын Ерөнхий аудиторыг УИХ-аас томилдог. Төрийн аудитын байгууллага бол хараат бус, хөндлөнгийн, олон улсын стандартаар аудитын үйл ажиллагаа  хийдэг тусгай хяналтын чиг үүрэгтэй байгууллага. Өнөөдрийн хараат бус байдлаа илүү сайжруулахын тулд Үндсэн хуулиар үйл ажиллагаа, хараат бус байдлаар баталгаажуулах ёстой. Тэгэхгүй бол хуульд өөрчлөлт оруулаад энэ байгууллагыг татан буулгах эрсдэлтэй. 1990-1995 онд татан буулгаж ард түмний болон төрийн хяналтыг үгүй хийж байгаад өмч хувьчлал явуулсан гашуун түүх бий.

–Аудит гэдэг үгийг шалгалт гэсэн ганцхан ойлголтоор тодорхойлоод байна. Манай улсад аудитын тогтолцоо хэр байна. Салбарын хөгжил олон улсын жишигт нийцэж байна уу?

-Аудит гэдэг нь“Таныг сонсьё” гэсэн утгатай латин үг. Аудитын байгууллага нь олон улсын стандартын дагуу аудит хийж, үнэн зөв мэдээллийг ард түмэнд хүргэх үүрэгтэй. Дэлхийн улс орнуудын Төрийн аудитын дээд байгууллагуудын тогтолцоо, эрх зүйн орчны шинж чанараар нь Наполеоны, Вестминстерийн, Зөвлөлийн гэж ангилдаг. Манай улсад Вестминстерийн буюу ерөнхий аудиторын тогтолцоо байгаа боловч Төрийн аудитын тухай хуульд хоёр ч удаа нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Хэвтээ тогтолцоог босоо тогтолцоотой болгож өөрчилснөөс Төрийн аудитын тухай хуулинд хоорондоо зөрчилтэй 30 гаруй заалт бий болсон.Энэ өөрөө эрсдэл юм. Мөн Монгол Улсад хяналт шалгалтын тогтолцоо байх ёстой. Үүнд аудитын тогтолцоо ямар байх ёстойг тусгах хэрэгтэй. Гэтэл аудитын бодлогын баримт бичиг байхгүй учраас гажуудал үүсч байна. Аудитын харилцааг зохицуулдаг хуулиуд уялдаа холбоо муугаас эрсдэлтэй гэсэн үг. Одоо Дотоод аудитын тухай хууль гаргах гээд Сангийн яам боловсруулж байгаа.

Жишээ хэлэхэд, Монгол Улсын Ерөнхий аудитор Засгийн газрын санхүүгийн нэгдсэн тайланд аудит хийж  баталгаажуулаад УИХ-д өргөн барьж эцсийн хариуцлагыг хүлээдэг. Гэтэл хараат бус аудитын компаниуд төсвийн байгууллагад аудит хийдэг. Энэ санхүүгийн аудит хийх тусгай зөвшөөрлийг нь Сангийн яамнаас өгдөг. Тэгсэн мөртлөө хариуцлагыг нь Монгол Улсын Ерөнхий аудитор хүлээнэ гэсэн хуультай. Энэ мэт тогтолцооны гажуудал, зөрчил их байна. Төсвийн орлогыг бүрдүүлж байгаа компаниудын тайланг баталгаажуулдаг хараат бус аудитын компаниудыг хэн бойжуулж, мэргэжлийн боловсон хүчнийг бэлтгэх ёстой юм гэсэн асуудал чухлаар тавигдаж байна.

Мөн Компанийн тухай хуулиар улсын төсөвт хэчнээн тэрбумаар нь орлого төвлөрүүлэх үүрэгтэй компаниудад хөндлөнгийн хяналт тавих үүрэгтэй хараат бус аудитын компанийг Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн хараат бусгурван хүн сууж байгаад шийддэг. Үүнээс болоод тэнд байгаа зөрчил илрэхгүй олон жил болжбайгаа. Харин бид саяхан Хараат бус аудитын компанийг сонгон шалгаруулах журмыг батлуулсан. Энэ нь дээрх тогтолцооны гажуудлыг засах ажлын эхлэл болоод байна.

–Хуулиараа аудит хийгээд буцаагаад арга хэмжээ авах эрх нь та бүхэнд байдаг уу?

-Аудитын байгууллага зөрчлийг илрүүлж, түүнийг таслан зогсоохын тулд холбогдох байгууллагад зөвлөмж, акт, албан шаардлага өгдөг.  Түүнээс биш хуулиараа ажлаас нь халж солих, шийтгэл оноох  юм уу, ямар нэг арга хэмжээ авах эрхгүй.  Тухайн хариуцлага алдсан албан тушаалтанд арга хэмжээ авч байгаагүй учраас өнөөдөр Монгол Улсад сахилга бат суларч, ийм байдалд хүрчихсэн байна.

–Ирэх онд томоохон ямар сэдвүүдээр аудит хийхээр төлөвлөж байгаа вэ. Стратегийн орд газрууд, концессийн гэрээ гэх мэт томоохон төслүүдийг шалгах сурагтай байсан?

-Төрийн аудитын байгууллага тухайн жил хийх аудитын сэдвээ УИХ-ын Төсвийн байнгын хороогоор батлуулдаг. Монгол Улсын нийгэм эдийн засагт нөлөөлөх томоохон төсөл хөтөлбөрүүдэд аудит хийж, тэдгээрийнүр өгөөжийг дээшлүүлэх үүднээс сэдвээ оновчтой сонгохыг чухалчилж байна. Мөн хуулиар зайлшгүй хийх аудит  байдаг. Улс орны гол салбар болох эрүүл мэнд, боловсролын салбаруудад тогтолцооны аудит хийхээр төлөвлөж байна. Эдгээр салбарын тогтолцоон дээр асуудал байгаа эсэхийг хөндлөнгөөс хянах юм. Хүн хүч, санхүүгийн нөөц бололцоо, хугацаанаас хамаараад ирэх онд бага боловсролын тогтолцоонд аудит хийхээр төлөвлөж байна. Дараа жил нь бүрэн дунд боловсрол, их дээд боловсрол гэх мэтээр жил дараалан уялдуулж хийнэ. Эрүүл мэндийн салбарын хувьд ирэх жил эм хангамж нийлүүлэлтийн тогтолцоог хянах гэж байна. Чанар, зөвшөөрлийн хяналт хэр байдаг юм гэдэгт аудит хийнэ. Мөн Стратегийн орд эзэмшигчид Засгийн газартай хийсэн гэрээний үүргээ биелүүлж байна уу, улсын эдийн засагт үр өгөөж өгч байна уу гэдгийг шалгаад эхэлчихсэн. Мөн эдийн засагт чухал нөлөөтэй алтны асуудал орж ирнэ. Алт олборлох тусгай зөвшөөрөлтэй компаниуд, уурхайнуудад аудит хийнэ. Оюутолгойг шалгах хүрээнд эхний ээлжинд Дубайн гэрээнд аудит хийнэ.Дараа нь Тавантолгойн орд газруудад  иж бүрэн аудит оруулна. Түүнчлэн Монголын саалийн үнээ гэж нэрлэгддэг Эрдэнэт үйлдвэрт томоохон аудит оруулж дүгнэлт хийнэ. Эрдэнэт үйлдвэр Монголын Засгийн газарт шилжиж ирсэн учраас нийгэм эдийн засагт үзүүлэх үр өгөөжийг мэдэх ёстой. Хүмүүсийн ярьдгаар шахааны бизнес ордог бол таслан зогсоох ёстой. Төрийн аудитын тухай хуулийн дагуу бид олон нийтийн хүлээж буй асуудлаар аудит хийж үнэн зөв мэдээллээр хангах үүрэгтэй.

–Төрийн аудитын байгууллагын хийж байгаа ажил болон одоогийн нөхцөл байдлын талаар ойлголт өгсөн танд баярлалаа. Хамгийн сүүлд танай байгууллагаас 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчдийн зардал, хандивын мэдээллийг гаргасан байна. Энэ талаар товчхон мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцсон нам, нэр дэвшигчийн зардлын дүнд аудит хийсэн. Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч болоод намуудын сонгуулийн зардал хуулийн хүрээнд зарцуулагдсан, хэтрээгүй байгаа. Энд онцолж хэлэхэд намуудын мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтэд  аудит оруулахаар болсон.

Сонгуульд өрсөлдсөн намууд мөрийн хөтөлбөрөө Үндэсний аудитын газарт өгч Үндсэн хууль болон бусад холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу хийгдсэн эсэхийг хянуулдаг. Мөн санхүү эдийн засгийн үндэслэлтэй эсэхийг баталгаажуулдаг учраас төрийн аудитын байгууллагаар хянуулсан амлалтаа биелүүлэхийг шаардаж байгаа юм. Үүний дагуу 2016 оны Улсын Их хурлын сонгуульд өрсөлдсөн МАН, АН, МАХН-ын дарга нарт мөрийн хөтөлбөрийнхөө хэрэгжилтийн явцын тайланг ирэх оны нэг­дүгээр улиралд баг­таан ирүүлэх албан бич­гийг хүргүүлсэн. Мөрийн хөтөлбөрийн хэрэг­жилтийн явцын бие­лэл­тэд аудит хийсний да­раа сонгогч иргэддээ тайлаг­нана. Энэ бол өмнө нь хийгдэж байгаагүй ажил.  Цаашид жил болгоны нэгдүгээр улиралд багтаан мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтэд аудит оруулна.

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин

С.УЯНГА