Манай хэл сөнөж байна гэж ярих хүн бишгүй л байдаг. Жишээлэхэд, манж хэл мөхсөн байна хэмээн гэрч татах нь энүүхэнд. Мэдээж нэг өглөө босоод иртэл хэл нь алга болчихсон, хоорондоо дохио зангаагаар ойлголцохдоо тулчихсан байвал үнэхээр хэцүү тул хүмүүсийн санаа зовох нь ч бас зөв юм.
Манайхан доктор борьпийсор ихтэй улс тул дор нь шинэ хэл зохиолгох чадвартай боловч тэр болтол нь хоорондоо хэл ам авалцах гэж бөөн яршиг л даа.
Тэхээр ойрын үед хэлээ яавч мөхөөж болохгүйг бидний эрх ашиг харуулж байна. Энэ хорвоо дээр сөнөхгүй, мөхөхгүй юм гэж байхгүй, бүтэж бүрэлдсэн бүхэн хувиран арилах нигууртай хэмээн Будда Шагжаамунь сургасныг бодоход хэл байтугай л юм мөхдөг байх нь. Хүн өөрөө үхмээргүй байсан ч үхлээс зайлдаггүй шиг. Гэхдээ хэл судлаачдыг, тэр ч бүү хэл хамгаалах нөхөрлөлийн гишүүдийг төрөхөөс өмнө байсныхаа хувьд тэднээсээ хойш мөхөх биз ээ, энэ хэл гээч юм.
Эрдэмтэн мэргэдээс эхлээд энгийн хүнийг хүртэл хэл төрөх, мөхөх талаар олон зуун үндэслэл бодож олсон боловч энд маш энгийн дүрэм үйлчилдэг. Тэр хэлээр ярих хүмүүс нь байвал хэл оршин тогтноод ярих хүнгүй болчихвол арилаад явдаг. Тэгэхээр монгол хүн байгаа л байвал хэл нь байгаад л байна гэсэн үг. Харин монгол хүн алга болчихвол нэг эзэнгүй хэл дэмий тэнээд явахгүй, эзнээ дагаад арилна гэсэн үг. Тэгэхээр хүнээсээ түрүүлээд хэл алга болчих вий, ярих хэлгүй болж балрах вий гэхчлэнгээр эмээх хэрэг байхгүй мэт ээ.
Харин хэл үргэлж шинэтгэж баяжиж явдаг гэдэг ээ. Монгол хэл угаасаа баян. Дээр нь бидэнд уулаасаа байгаагүй, бид анх санаачилж хийгээгүй зүйлийнхээ нэрийг өргөж аван өргөжиж явдаг. Усан тээвэр хөгжөөгүй ч гэсэн усан онгоцонд өөрийн нэртэй өгч яахав болж байж. Харин “компьютерийг Чингисийн үед ингэж нэрлэж байжээ” гээд өөрийнхөөрөө хэлэх боломжгүй.
ХХ зуунд өнөө бидний ярьж буй орчин цагийн монгол хэл бүрэлдсэн байна. Утга зохиолын яруу сайхан хэлийг төлөвшихөд уран үгийн мастер-зохиолчид ихээхэн хувь нэмэр оруулсан гэдэг. Энэ үеийн монголчуудын шинэ соёлын үлгэр, ундарга, бахархал нь Зөвлөлт буюу Оросын соёл байсан билээ. Бараг тавиад мянган хүн Зөвлөлтөд янз бүрийн шатны боловсрол эзэмшсэн ба шинэ цагийн соёлын түүчээ нь тэд болсон юм. Шинэ цагийн соёл боловсролыг түүчээлэгчид нь орос хэл бичигтэй, нийтээрээ оростой адил үсэгтэй байсан зэргээс үүдэн монгол хэлэнд өрнөдөөс орж ирсэн олон арван шинэ үгс орос бичлэг-монгол дуудлагатайгаар төлөвшжээ. Барьтзаан гэж яриад партизан гэж бичих, орьёон гэж хэлээд район хэмээн тэмдэглэх гэхчилэнгээр. Гэтэл Монгол орон дэлхий ертөнцөд нээлттэй болсон сүүлийн хориод жилд эдгээр үгсийг орос “арга”-аар бичин монгол “билиг”-ээр дуудахад бэрхшээл гарах боллоо. Учир нь бидний эрдэм мэдлэгийн цор ганц гүүр орос хэл байхаа болилоо. Орос хэлийг голж ширвэсэндээ ч биш юм. Илүү олон газар орон, үндэстэнтэй харилцах боломж өгдөг англи хэл тэргүүлэх хэрэгцээ болов. Хуучин орос хэлтэй улсын эзэлж байсан жинг өнөөдөр англи хэлтнүүд үндсэндээ эзлэх болов. Үүнээс үүдээд шинэ үеийнхэн “пэлээтэг”-ийг яагаад “плитка” гэж бичээд байгаагийн учрыг асуухад “Оросоор тэгдэг” гэж хариулах арай л дутуу дулим болоод байна. Учир иймд нэгэнт монгол хэлэнд баттай орж, ойлголт дуудлагаараа манайшсан үгсийг монгол маягаараа бичиж эхэлбэл яасан юм бэ гэсэн саналыг сэтгүүлч, зохиолч, туурвигч нартаа хандаж тавих гэсэн юм аа. Төмөр, дарь, архи, цонх, цүнх, харандаа, дэвтэр, ном, замаг, хаминдаа, жижүүр, гарааш, чагнаал гээд олон арван өргөмөл үгийг цаад эх хэлэндээ хэрхэн бичдэгийг тэр бүр мэддэггүй, сонирхдоггүй. Та бүхэн монгол хэлний тайлбар толийн К,Р,Ф-гээр эхэлсэн үгсийг байг гэхэд Л толгойтой хэсгийг хараарай. Бидэнд төрсөн хүүхдээс ялгаагүй болсон өргөмөл үгс дүүрэн байгаа.
Ингээд та бүхэндээ монгол үгээ монголоороо бичих санал тавьж санаанд орсон хэдхэн жишээг хавсаргая.
1.Пэлээтэг-Гаазын пэлээтэг, миикроопэлээтэг бараг тогтчихлоо
2.Хярлаа (Крыло буюу машины шаврын хаалтын эмжээр хэсэг. Эмээлийн хяр энэ тэр гэдэг шиг сайхан монголжсон байна)
3.Хунляатор (аккумлятор)
4.Аржаатар (Аржийж барзайсан энэ юмыг радиотор гэхээ больё)
5.Амаржийнэ (Машин тэргээр амар, зөөлөн явахад зориулсан хэрэгслэл буюу амортизатор)
6.Бажийнк (энийг заавал ботинка гээд яах ч билээ)
7.Больтоо (Пальто хэмээх дээл)
8.Юүпэг (миинии юүпэг)
9.Шэлээп (Ишляап гэдэггүй байж шляп гэж бичээд хэрэггүй)
10.Эрзээн (Эрзээн мэт сунаад гэхээр захын эмгэн мэднэ)
11.Хаймар (дотуур хаймар, олгой хаймар)
12.Госчоом (госчоом пэнжээх өмсдөггүй монгол хүн алга. Энэ бол шинэ үеийн монгол үндэсний хувцас болсон)
13.Моод (энэ үгийг Мода гэхээр эвгүй, Мод гэхээр ургамал гэж ойлгочих гээд зовлон их байдаг)
14.Хээт (Хээт бол монгол хүний өмсөх дуртай зүйл болж)
15.Пүүз (Найк пүүзтэй хүн ч хүн шиг харагддаг болж)
16.Таагчиг (Сонгуулийн таагчиг чухал)
17.Арьзээтаг (арьзээтаггүй газар тог байгаад нэмэргүй)
18.Богоон (Богоон богоон цээмэнт хилээр орж ирж байна)
19.Бүлтүүзэр (Сонсмоол машинд ачих шороог бүлтүүзэрээр түрж авчирдаг. Харин сэсчээрийн ёонкосонд бол шингэн ачаа ачдаг)
20.Нармайлдах (Өвлийн цагт царцуу машааныг асаамагцаа арван минуут нармайлдах чухалтай)
21.Авьтиирак (эрэг боолтыг түлхүүрээр, шүрүүпийг авьтииракаар эргүүлнэ)
22.Хааз (Дарханы зам дээр хаазаа нэмээд давхина. Сагсуу нөхөр над руу баахан хаазалж байгаад явлаа.)
23.Тооромсог (энэ хэллэгийн хүрээ зөвхөн машинаар зогсохгүй. “Жолоогоо тат” гэдэг хуучин хэллэгийн оронд “Хүүхээ, жаахан тооромсогтой байгаарай” гэсэн хэллэг орж ирж байна.)
24.Манжаатаг (цамцны манжаатаг, Маньвийлддэг тэрэг унадаггүй, манжаатагтай дугуй тавьдаггүй жолооч оо, би.)
Гэхчлэнгээр энэ жагсаалтыг та бүхэн үргэлжлүүлээрэй.
Б.Цэнддоо
Эх сурвалж: Өдрийн сонин
24news.mn